Umowa zawarta na odległość i umowa zawarta poza lokalem przedsiębiorstwa w perspektywie praw konsumenta.

W celu rozróżnienia umowy zawartej na odległość od umowy zawartej poza lokalem przedsiębiorstwa należy zwrócić uwagę na ich definicje zawarte w ustawie o prawach konsumenta.

Zgodnie za art. 2 pkt 1 ustawy, umowa zawierana na odległość to umowa zawarta z konsumentem:

• w ramach zorganizowanego systemu zawierania umów na odległość,

• bez jednoczesnej fizycznej obecności stron,

• z wyłącznym wykorzystaniem jednego lub większej liczby środków porozumiewania się na odległość do chwili zawarcia umowy włącznie.

Wymienione przesłanki pozwalające na zakwalifikowanie danej umowy do umów zawieranych na odległość muszą zostać spełnione łącznie.

Na gruncie uprzednio obowiązujących przepisów regulujących kwestię ochrony praw konsumentów w doktrynie za stosowanie zorganizowanego systemu zawierania umów na odległość uznawano sytuację, w której przedsiębiorca zorganizował swoje przedsiębiorstwo w taki sposób, że zawieranie umów na odległość tworzy system sprzedaży. Jednak nie oznacza to, że jest konieczne, żeby przedsiębiorca prowadził całość działalności w ten sposób. Na przykład może prowadzić zarówno sklep stacjonarny, jak i internetowy i wówczas umowy zawarte za pośrednictwem sklepu internetowego uznawane będą za umowy zawarte na odległość. Równocześnie, omawiana przesłanka nie będzie spełniona w przypadku, gdyby zawarcie umowy w ten sposób ze strony przedsiębiorcy miało charakter wyjątkowy, a zwykła działalność przedsiębiorcy nie opierałaby się na zawieraniu umów na odległość.

Należy także zwrócić uwagę na sformułowania zawarte w ostatniej omawianej przesłance uznania umowy za umowę zawartą na odległość, dotyczącej środków porozumiewania się na odległość. Jak wskazał ustawodawca, wykorzystanie takich środków musi być wyłączne i następować do chwili zawarcia umowy włącznie. Oznacza to, że jeżeli przed zawarciem umowy, w toku prowadzonych negocjacji i ustaleń doszłoby do bezpośredniego, fizycznego spotkania konsumenta i przedsiębiorcy, wówczas niemożliwym byłoby zakwalifikowanie takiej umowy do umów zawieranych na odległość. Do takiej umowy mogłyby mieć więc zastosowanie jedynie przepisy dotyczące ochrony konsumenta w umowie zawieranej poza lokalem przedsiębiorstwa lub innych umowach.

Co istotne, z punktu widzenia zachowania analizowanej kwalifikacji umowy, z przytoczonego art. 2 pkt 1 ustawy o prawach konsumenta jasno wynika, iż w procesie zawierania danej umowy na odległość może być wykorzystywany więcej niż jeden środek porozumiewania się, a więc na przykład poczta elektroniczna i telefon.

Typowym przykładem umowy zawartej na odległość jest sprzedaż w sklepie internetowym. Także w sytuacji, gdy konsument udaje się do lokalu przedsiębiorstwa jedynie, by uzyskać informacje na temat towarów czy też usług oferowanych przez danego przedsiębiorcę, zaś wszelkie negocjacje i ustalenia oraz zawarcie umowy następują na odległość, umowa, do której zawarcia dochodzi, powinna być uznana za umowę zawartą na odległość.

Ustawa o prawach konsumenta, w przeciwieństwie do uchylonej przez nią ustawy o ochronie niektórych praw konsumentów i odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny, nie zawiera nawet przykładowego katalogu środków porozumiewania się na odległość. W art. 6 ust. 1 tej ustawy zawarty był katalog otwarty takich środków, do których zaliczano: drukowany lub elektroniczny formularz zamówienia niezaadresowany lub zaadresowany, list seryjny w postaci drukowanej lub elektronicznej, reklamę prasową z wydrukowanym formularzem zamówienia, reklamę w postaci elektronicznej, katalog, telefon, telefaks, radio, telewizję, automatyczne urządzenie wywołujące, wizjofon, wideotekst, pocztę elektroniczną lub inne środki komunikacji elektronicznej w rozumieniu ustawy z dnia 18 lipca 2002 r. o świadczeniu usług drogą elektroniczną. Obecnie nie istnieje potrzeba takiego wyliczenia, a w obliczu ciągle zmieniających się technik komunikacyjnych byłoby ono wręcz niewskazane. Wystarczy zaznaczyć, że nieodłączną cechą takiego środka ma być umożliwienie porozumiewania się na odległość i zawarcia umowy w ten sposób.

Definicję umowy zawartej poza lokalem przedsiębiorstwa zawiera art. 2 pkt 2 ustawy o prawach konsumenta. Rozumie się przez nią umowę zawartą z konsumentem:

1. przy jednoczesnej fizycznej obecności stron w miejscu, które nie jest lokalem przedsiębiorstwa danego przedsiębiorcy,

2. w wyniku przyjęcia oferty złożonej przez konsumenta w okolicznościach, o których mowa w lit. a,

3. w lokalu przedsiębiorstwa danego przedsiębiorcy lub za pomocą środków porozumiewania się na odległość bezpośrednio po tym, jak nawiązano indywidualny i osobisty kontakt z konsumentem w miejscu, które nie jest lokalem przedsiębiorstwa danego przedsiębiorcy, przy jednoczesnej fizycznej obecności stron,

4. podczas wycieczki zorganizowanej przez przedsiębiorcę, której celem lub skutkiem jest promocja oraz zawieranie umów z konsumentami.

O zakwalifikowaniu danej umowy do umów zawartych poza lokalem przedsiębiorstwa będzie decydować miejsce, w którym doszło do nawiązania kontaktu przedsiębiorcy z konsumentem, nie zaś miejsce samego zawarcia umowy.

Odmiennie niż przy umowach zawieranych na odległość wprowadzany będzie rygor ustawowy w przypadku umów zawieranych poza lokalem przedsiębiorstwa. Do zakwalifikowania danej umowy w ten sposób nie będzie miał znaczenia fakt, czy przedsiębiorca będący stroną umowy w sposób trwały i zorganizowany zawiera poza lokalem przedsiębiorstwa czy też takie zawarcie ma charakter uboczny czy czasowy. Nie ma także znaczenia to, czy zawarcie umowy w ten sposób następuje z inicjatywy konsumenta czy przedsiębiorcy.

Typowym, nadal dość często spotykaną sytuacją, w której dojdzie do zawarcia umowy poza lokalem przedsiębiorstwa będzie zakup produktów od akwizytora, po specjalnie przygotowanym pokazie, przeprowadzonym na przykład w domu czy hotelu.

Na podstawie lit. c omawianego przepisu do umów zawartych poza lokalem przedsiębiorstwa zalicza się także umowy zawarte w lokalu przedsiębiorstwa danego przedsiębiorcy lub za pomocą środków porozumiewania się na odległość bezpośrednio po tym, jak nawiązano indywidualny i osobisty kontakt z konsumentem w miejscu, które nie jest lokalem przedsiębiorstwa danego przedsiębiorcy, przy jednoczesnej fizycznej obecności stron. Jako przykład takiej sytuacji Komisja Europejska wskazuje na przypadek, w którym przedstawiciel przedsiębiorcy podchodzi do konsumenta na ulicy i składa mu konkretną ofertę, a bezpośrednio po tym dochodzi do zawarcia umowy w pobliskim lokalu przedsiębiorcy. Należy pamiętać, że taki kontakt przedsiębiorcy z konsumentem musi być indywidualny i osobisty, przez co w przypadku na przykład rozpowszechniania ulotek reklamowych nie znajdą zastosowania przepisy dotyczące umowy zawieranej poza lokalem przedsiębiorstwa.

Każdy konsument zawierający umowę w ten sposób wymaga specjalnej ochrony i taką też ochronę ma zapewnić mu ustawa o prawach konsumenta. Wynika to z tego, że w przypadku zawierania umowy, na przykład sprzedaży, w lokalu przedsiębiorstwa, konsument najczęściej ma szansę przemyśleć swój zakup, zaplanować go. Może on ustalić wcześniej kwotę, którą jest skłonny wydać oraz porównać oferty innych przedsiębiorców. Takich możliwości nie ma zazwyczaj konsument zawierający umowę poza lokalem przedsiębiorstwa, często podejmujący decyzję pod wpływem emocji czy presji.

W myśl art. 2 pkt 3 ustawy o prawach konsumenta, za lokal przedsiębiorstwa uznaje się:

• miejsce prowadzenia działalności będące nieruchomością albo częścią nieruchomości, w którym przedsiębiorca prowadzi działalność na stałe,

• miejsce prowadzenia działalności będące rzeczą ruchomą, w którym przedsiębiorca prowadzi działalność zwyczajowo albo na stałe.

Zakwalifikowanie danej umowy do umów zawieranych poza lokalem przedsiębiorstwa lub na odległość będzie miało doniosłe skutki prawne, bowiem w odniesieniu do takiej umowy zastosowanie znajdą przepisy ustawy z dnia 30 maja 2014 r. o prawach konsumenta.

Obowiązki informacyjne przedsiębiorcy w umowach zawieranych na odległość lub poza lokalem przedsiębiorstwa, uregulowane w rozdziale 3 ustawy, są znacznie bardziej rozbudowane w porównaniu z umowami zawieranymi w sposób tradycyjny. Jest to zrozumiałe z uwagi na to, że często w przypadku umów zawieranych poza lokalem przedsiębiorstwa konsument nie ma możliwości swobodnego podjęcia decyzji, porównania ofert konkurencji. Nierzadko nie ma wystarczająco dużo czasu do namysłu czy nawet uzyskania pewności, że osoba, z którą zawiera umowę jest w istocie danym przedsiębiorcą czy jego przedstawicielem. W przypadku zaś umów zawieranych na odległość problemem może okazać się fakt, że konsument nie ma możliwości zbadania jakości, istotnych cech produktu oferowanego przez przedsiębiorcę. Z uwagi na to wymaga on szczególnej ochrony.

Podstawowe wspólne obowiązki w odniesieniu do obu sposobów zawarcia umowy uregulowane zostały w art. 12 ustawy o prawach konsumenta. W myśl tego przepisu, najpóźniej w chwili wyrażenia przez konsumenta woli związania się umową na odległość lub poza lokalem przedsiębiorstwa przedsiębiorca ma obowiązek poinformować konsumenta w sposób jasny i zrozumiały między innymi o:

• głównych cechach świadczenia z uwzględnieniem przedmiotu świadczenia oraz sposobu porozumiewania się z konsumentem,

• swoich danych identyfikujących,

• adresie przedsiębiorstwa,

• łącznej cenie lub wynagrodzeniu za świadczenie wraz z podatkami,

• sposobie i terminie zapłaty,

• sposobie i terminie spełnienia świadczenia przez przedsiębiorcę oraz stosowanej przez przedsiębiorcę procedurze rozpatrywania reklamacji,

• sposobie i terminie wykonania prawa odstąpienia od umowy.

W omawianym rozdziale zostały także uregulowane oddzielnie obowiązki spoczywające na przedsiębiorcy w przypadku zawarcia umowy na odległość lub poza lokalem przedsiębiorstwa. Z tego powodu tak ważne jest odpowiednie zakwalifikowanie danej umowy, gdyż w zależności od tego, będzie ona pociągała za sobą różne obowiązki.

W przypadku umowy zawieranej poza lokalem przedsiębiorstwa, przedsiębiorca ma obowiązek między innymi:

• udzielić informacji wymaganych w omówionym wcześniej przepisie art. 12 ustawy utrwalonych na papierze lub, jeżeli konsument wyrazi na to zgodę, na innym trwałym nośniku, w sposób czytelny i wyrażonych prostym językiem (art. 14 ust. 1),

• wydać konsumentowi dokument umowy zawartej poza lokalem przedsiębiorstwa lub potwierdzenie jej zawarcia, utrwalone na papierze lub, za zgodą konsumenta, na innym trwałym nośniku (art. 15 ust. 1),

• w przypadku zawarcia umowy poza lokalem przedsiębiorstwa, gdy ustalone w umowie wynagrodzenie nie przekracza sześciuset złotych, konsument zażądał wykonania usługi przez przedsiębiorcę w celu naprawy lub konserwacji, a przedsiębiorca i konsument natychmiast wykonują swoje zobowiązania, przedsiębiorca jest zobowiązany (art. 16 ust. 1):

• udzielić konsumentowi informacji, o których mowa w art. 12 ust. 1 pkt 2 i 3, oraz informacji dotyczących wynagrodzenia i sposobu, w jaki ma być obliczane,

• przedstawić łączny kosztorys utrwalony na papierze lub, za zgodą konsumenta, na innym trwałym nośniku,

• udzielić informacji, o których mowa w art. 12 ust. 1 pkt 1, 9 i 12, z tym że jeżeli konsument wyrazi na to zgodę, nie muszą być one utrwalone na papierze lub innym trwałym nośniku.

Inne obowiązki spoczywają na przedsiębiorcy w przypadku umów zawieranych na odległość, wśród których można wymienić:

• udzielenie informacji, o których mowa w art. 12, w sposób odpowiadający rodzajowi użytego środka porozumiewania się na odległość, w sposób czytelny i wyrażonych prostym językiem (art. 14 ust. 1),

• w przypadku użycia środków komunikacji elektronicznej i nakładania przez umowę na konsumenta obowiązku zapłaty, przedsiębiorca ma obowiązek dostarczyć konsumentowi w sposób jasny i widoczny, bezpośrednio przed złożeniem przez konsumenta zamówienia, informacji, o których mowa w art. 12 ust. 1 pkt 1, 5, 16 i 17; przedsiębiorca musi także zapewnić, aby konsument w momencie składania zamówienia wyraźnie potwierdził, że wie, że zamówienie pociąga za sobą obowiązek zapłaty (art. 17 ust. 1 i 2),

• na stronach internetowych służących do prowadzenia handlu elektronicznego wskazuje się w sposób wyraźny, najpóźniej na początku składania zamówienia, jasne i czytelne informacje o ograniczeniach dotyczących dostarczania oraz akceptowanych sposobach płatności (art. 18),

• w przypadku kontaktowania się z konsumentem przez telefon w celu zawarcia umowy na odległość, przedsiębiorca ma obowiązek na początku rozmowy poinformować konsumenta o tym celu, a ponadto podać identyfikujące go dane oraz dane identyfikujące osobę, w imieniu której telefonuje, a także potwierdzić treść proponowanej umowy utrwaloną na papierze lub innym trwałym nośniku (art. 20)

• przekazanie konsumentowi potwierdzenia zawarcia umowy na odległość na trwałym nośniku w rozsądnym czasie po jej zawarciu, najpóźniej w chwili dostarczenia rzeczy lub przed rozpoczęciem świadczenia usługi (art. 21 ust. 1 zd. 1),

Jak już zostało wspomniane, zakwalifikowanie danej umowy jako umowy zawartej na odległość lub poza lokalem przedsiębiorstwa będzie powodowało, że znajdą do niej zastosowanie przepisy ustawy o prawach konsumenta. Tym samym konsument, który zawarł taką umowę znajdzie się pod szczególną ochroną i będą przysługiwały mu rozszerzone uprawnienia w porównaniu do umów zawieranych w sposób tradycyjny, wśród których jednym z najważniejszych jest prawo odstąpienia od umowy, uregulowane w rozdziale 4 ustawy.